قرآن، نسيان(فراموشي)، انسان، خودفراموشي، بي اعتنايي، اعراض
فراموشی در عربی معادل "نسیان" است و نسیان که از مادهی "نسی" است در لغت به معنای از یاد بردن و فراموش کردن چیزی است که قبلا ً در ذهن بوده؛[1] طبق این معنا نسیان ضد ذکر و حفظ میباشد.[2] برای نسیان چند معنای مجازی نیز ذکر کردهاند؛ از جمله: "بیاعتنائی" و "ترک کردن"[3] که در کلام عرب استعمال نسیان در معنای اخیر شایع است.[4] "فراموشی" در اصطلاح قرآنی غالباً به معنای بیاعنتایی به خدا و اوامر او اطلاق میشود.[5]
در قرآن کریم واژهی "نسیان" 45 بار با اشکال مختلف به کار رفته که 37 مورد آن دربارهی انسان بوده و در این مقاله به فراموشی انسان در قرآن میپردازیم.

در قرآن کریم فراموشی به سه معنا آمده است:[6]

این فراموشی در اختیار انسان نیست و طبق بیان نورانی پیامبر اسلام(ص) در حدیث رفع[7] این نوع نسیان از انسان برداشته شده و بر آن مؤاخذه نمیشود:
«فَلَمَّا بَلَغا مَجْمَعَ بَيْنِهِما نَسِيا حُوتَهُما فَاتَّخَذَ سَبيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَباً»[8]
«(ولى) هنگامى كه به محل تلاقى آن دو دريا رسيدند، ماهى خود را (كه براى تغذيه همراه داشتند) فراموش كردند و ماهى راه خود را در دريا پيش گرفت (و روان شد).»
در این آیه فراموشی به حضرت موسی(ع) و همراه او یعنی یوشعبننون که وصی ایشان بود، نسبت داده شده؛ درحالیکه میدانیم نسیانی که مربوط به ذکر خداوند و احکام الهی باشد، از ساحت مقدس پیامبران دور است؛[9] بنابراین نسیان مذکور در آیه از اختیار انسان خارج بوده و نسبت دادن آن به پیامبران هیچ مانعی ندارد.[10]

این نوع فراموشی در اثر عدم اعتناء و اشتغال به اموری حاصل میشود که انسان را از وظیفهی خود باز میدارد:
«وَ إِذَا مَسَّ الْانسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثمُ‏َّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسىِ‏َ مَا كاَنَ يَدْعُواْ إِلَيْهِ مِن قَبْل‏...»[11]
«هنگامى كه انسان را زيانى رسد، پروردگار خود را مى‏خواند و بسوى او باز مى گردد؛ امّا هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آنچه را به خاطر آن قبلًا خدا را میخواند، از ياد مى‏برد...»

در برخی موارد فراموشی به ترک کردن موضوع مورد نظر از روی عمد و اختیار اطلاق میشود؛ یعنی خود موضوع فراموش نمیشود؛ بلکه در واقع نتیجهی فراموشی که عدم توجّه و ترک موضوع باشد، حاصل میشود:
«فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ»[12]
«(آرى،) هنگامى كه (اندرزها سودى نبخشيد، و) آنچه را به آنها يادآورى شده بود، فراموش كردند، درهاى همه چيز (از نعمتها) را به روى آنها گشوديم تا (كاملا) خوشحال شدند (و دل به آن بستند)؛ ناگهان آنها را گرفتيم (و سخت مجازات كرديم) در اين هنگام، همگى مأيوس شدند (و درهاى اميد به روى آنها بسته شد).‏»
چه بسا ممکن است موضوع مورد نظر مانند اوامر و نواهی الهی در ذهن انسان حاضر باشد، اما چون به آن اهمیت نداده و عمداً ترک کرده، در قلب این شخص هیچ اثری نداشته و حال وی هیچ تفاوتی با حال شخص فراموشکار نخواهد داشت.[13]
نسیانی که به خداوند نسبت داده شده، از این نوع است؛ یعنی زمانیکه بندهای آیات خدا را فراموش نماید و از یاد پرودگار اعراض کند، بر خداست که آن بنده را با قطع توجّه و اعراض از او مجازات نماید:[14]
«وَ قيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَمانَسيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا...»[15]
«و به آنها گفته مى‏شود: امروز شما را فراموش مى‏كنيم، همان‏گونه كه شما ديدار امروزتان را فراموش كرديد...»
روشن است که فراموشی اگر طبیعی باشد، انسان معذور بوده و عقاب کردن چنین شخصی درست نیست؛ اما اگر فراموشی در اثر سوء اختیار و از روی عمد باشد، انسان معذور نیست و خداوند در قبال این فراموشی او را عقاب خواهد کرد؛ چراکه شخص با اختیار خودش مقدّمات فراموشی را فراهم نموده و بهعمد اوامر خدا را ترک کرده است.[16]

خداوند در قرآن انسان را به خاطر فراموش کردن برخی مسائل مذمّت نموده که نسیان هر یک از آن مسائل به تناسب اهمیت آن، اثرات متفاوتی دارد:

فراموشی خداوند از ناحیهی انسانها و غفلت از یاد او، در آیات متعددی بیان شده که بدترین نوع فراموشی بوده و به این میزان نیز اثرات مخرّبی دارد.[17] قرآن در مورد فراموشی منافقان میفرماید:
«الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنافِقينَ هُمُ الْفاسِقُونَ»[18]
«مردان منافق و زنان منافق، همه از يك گروهند! آنها امر به منكر، و نهى از معروف مى‏كنند و دستهايشان را (از انفاق و بخشش) مى‏بندند؛ خدا را فراموش كردند، و خدا (نيز) آنها را فراموش كرد، (و رحمتش را از آنها قطع نمود.) به يقين، منافقان همان فاسقانند!»
امر به منكر، نهى از معروف و عدم انفاق منافقان در راه خدا در حقیقت اعراض کردن از ياد خدا و فراموشی اوست كه عبارت «نَسُوااللَّهَ فَنَسِيَهُمْ» بيانگر آن بوده و لازمهاش اين است كه امر به معروف، نهى از منكر و انفاق در راه خدا، همان ذكر  و یاد خداست.»[19]
همچنین خداوند خطاب به مسلمانان میفرماید: «و همچون كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند!»[20] منظور کسانی است که خدا را از روی عقیده و عمق جان یاد ننموده و حضور خداوند را در زندگی احساس نکردند، تا تمام جهتگیری آنان به سوی او باشد و در مسیر طاعت او قرار گیرند؛ بلکه از یاد او غافل مانده و در آرزوها، لذات دنیوی، هواهای نفسانی و افعال لهو و لعب غرق شدند و در زندگی از مسیر استقامت دور شده و انحراف پیدا کردند که در نتیجه، غفلت از یاد خدا موجب دوری از حقیقت و دلبستگی به دنیا شد، بهطوریکه خودشان را نیز فراموش کردند.[21]

یکی از گرفتاریهای انسانها در زندگی دنیا، فراموش کردن عالم آخرت است که قرآن در این زمینه میفرماید:
«الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَمانَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا...»[22]
«همانها كه دين و آيين خود را سرگرمى و بازيچه گرفتند و زندگى دنيا آنان را مغرور ساخت، امروز ما آنها را فراموش مى‏كنيم؛ همانگونه كه لقاى چنين روزى را فراموش كردند...»
منظور از فراموشی آخرت در این آیات، بیاعتنایی به آخرت و ترک آن است؛[23] لذا به فراموشی سپردن برپایی دادگاه الهی در قیامت، سرچشمهی انواع آلودگیها بوده و موجب فراموشی آنها از ناحیهی خداوند میشود؛ در نتیجه هرگونه راه نجات بر آنها بسته شده و جز سقوط در آتش دوزخ راهی ندارند.[24]
بنابراین یاد معاد یکی از عوامل مؤثر در وارستگی انسان است؛ زیرا انسان بیدار همهی اعمالش را تحت مراقبت ویژه قرار میدهد و سعی دارد تا تمام اعمالش را بر خشنودی خداوند استوار ساخته، در نتیجه در مدار شهوات، آرزوهای باطل و هوسهای شیطانی گرفتار نگردد. خداوند به پیامبر برگزیدهی خویش حضرت داوود(ع) فرمان داده تا براساس حق و عدم پیروی از هوس، داوری کند؛ زیرا هوسپرستی زمینهی گمراهی است:[25]
«...وَ لَاتَتَّبِعِ الْهَوَى‏ فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدُ بِمَانَسُواْ يَوْمَالحِْسَاب»[26]
«...و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد؛ كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى بخاطر فراموش كردن روز حساب دارند!‏»

خداوند در آیات متعددی انسانها را به خاطر فراموش کردن موعظهها و اوامر الهی مورد ملامت قرار میدهد و در مورد یهودیان میفرماید:
«...وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ»[27]
«...و بخشى از آنچه را به آنها گوشزد شده بود، فراموش كردند»
نسیان به معنای از بین رفتن اثر ذکر است که نتیجهی بیارزش شمردن و بیاعتنایی به تذکرات الهی بوده، هر چند در حقیقت فراموش نکرده باشد؛ اما چون بیتوجهی نموده و اثرش از بین رفته، به آن نسیان اطلاق شده است.[28] این مواعظ که از طرف یهود به دست فراموشی سپرده شد و از آن اعراض کردند، بخشی از اصولی بود که سعادتشان وابسته به آن اصول بود. نتیجهی این اعراض، گرفتار شدن آنها به شقاوت، عقاید غلط مانند: اعتقاد به تشبیه، خاتمیّت نبوّت حضرت موسی، بطلان نسخ و بداء و... بود.[29]

برخی انسانها به تصریح قرآن کارهای گذشتهی خویش را فراموش میکنند که قرآن در توبیخ و نتیجهی اعمال فراموشی آنها میفرماید:
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْها وَ نَسِيَ ما قَدَّمَتْ يَداهُ إِنَّا جَعَلْنَا عَلىَ‏ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَ فىِ ءَاذَانهِِمْ وَقْرًا...»[30]
«چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه آيات پروردگارش به او تذكّر داده شده، و از آن روى گرداند، و آنچه را با دستهاى خود پيش فرستاد، فراموش كرد؟! ما بر دلهاى اينها پرده‏هايى افكنده‏ايم تا نفهمند و در گوشهايشان سنگينى قرار داده‏ايم (تا صداى حق را نشنوند)!...»
تحلیل زیبا این است که انسان به اعمال گذشتهی خویش نظر نکند و تفکر ننماید که اگر اعمال گذشتهاش تاریک است، چشمهای خود را بر کارهای گذشتهاش نبندد؛ بلکه چارهای بیندیشد.[31] اما اینکه خدای متعال ادامهی آیه را به خودش نسبت داده و فرموده: «ما بر دلهاى اينها پرده‏هايى افكنده‏ايم...» باید توجّه داشته باشیم که هیچگونه جبری وجود ندارد؛ یعنی اگر خداوند حس تشخيص و قدرت درك را از آنها گرفته، بخاطر همان اعمالى است كه قبلا انجام داده‏اند و اين كيفر اثر مستقيم اعمال خود آنهاست؛ به تعبير ديگر همان اعمال زشت و ننگين تبديل به "پرده" و "سنگينى" بر دل‏ها و گوشهايشان شده و اين همان حقيقتى است كه بسيارى از آيات قرآن از آن سخن مى‏گويد:[32]
«بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْها بِكُفْرِهِمْ فَلايُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا»[33]
«خداوند بخاطر كفرشان بر دل‏هاى آنها مهر نهاده؛ لذا جز گروه اندكى ايمان نمى‏آورند.»

یکی دیگر از فراموشیهای هلاک کننده، خودفراموشی است که خداوند خطاب به یهودیان میفرماید:
«أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَفَلاتَعْقِلُونَ»[34]
«آيا مردم را به نيكى (و ايمان به پيامبرى كه صفات او آشكارا در تورات آمده) دعوت مى‏كنيد، اما خودتان را فراموش مى‏نماييد، با اينكه شما كتاب (آسمانى) را مى‏خوانيد! آيا نمى‏انديشيد؟!»
خداوند همهی انسانها، به ویژه عالمان، رهبران دینی و سران منافق یهود که دیگران را به نیکی فرا میخوانند، اما خود را فراموش کرده و به منکر عمل میکنند، توبیخ میکند؛ کسی که در محضر کتاب آسمانی قرار دارد و آن را تلاوت میکند و از رهنمود آن باخبر است و کسی که از مبادی تصوری و تصدیقی حکمت نظری و عملی درحدّ خود آگاه است، چنین کسی اگر مردم را به نیکی امر کند درحالیکه خود را فراموش کرده و دست به بدی دراز نموده، مورد توبیخ محقّقانه است؛ لذا راز نفی تعقل از آن گروه در عبارت «أَفَلاتَعْقِلُونَ» در حقیقت جمع بین امر مردم به کار نیک و بین خودفراموشی است که با عقل هماهنگ نیست. به هر تقدیر، سرگرمی هرکسی به نشئهی گیاهی و حیوانی، ارتباط او را با نشئهی انسانی ضعیف کرده و موجب فراموشی مرحلهی برترین میشود. قرآن در معرفی چنین کسانی میفرماید: «إِنْ هُمْ إِلَّا كاَلْأَنْعَامِ»[35] بیتردید چنین تعبیری برای بیان واقعیتی خارجی است، نه دشنام.[36]

از دیدگاه قرآن همانطوریکه دل دادگی به دنیا نهی شده، به همان میزان گرفتاری به تفریط نیز مورد مذمت واقع شده و امر به اعتدال شده است:
«وَابْتَغِ فِيمَا ءَاتَاكَ اللَّهُ الدَّارَالاَْخِرَةَ وَ لَاتَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا...»[37]
«و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهره‏ات را از دنيا فراموش
مكن...»
فراموش کردن دنیا بهطور کامل از جمله مواردی است که در قرآن به شدت نهی شده؛ بطوریکه انسان از نیازهای خود نیز چشم بپوشاند. آنچه به اعمال انسان ارزش میدهد، غایت و هدفی است که انسان درپی آن است، نه صورت کارها؛ چون خدای متعال انسان را نیافریده که دنیا را ترک کند؛ بلکه انتظار از بشر اینست که تمام اعمالش برای جلب رضایت خدا انجام گیرد.[38]

در این زمینه با دو دسته از آیات مواجه هستیم: دستهای از آنها عوامل مؤثر در فراموشی را بیان میکنند و دستهی دیگر عواملی را بیان مینمایند که زمینهساز فراموشی هستند؛ این دسته در واقع خود عامل فراموشی نیست؛ بلکه تنها زمینه و شرایط را برای فراموشی مهیّا میکند؛ اما دستهی اوّل که خود عامل فراموشی بوده، همان شیطان است که سبب فراموشی در انسان میشود:
«...فَإِنِّي نَسيتُ الْحُوتَ وَ ما أَنْسانيهُ إِلاَّ الشَّيْطانُ أَنْ أَذْكُرَهُ...»[39]
«...من (در آن جا) فراموش كردم جريان ماهى را بازگو كنم و فقط شيطان بود كه آن را از خاطر من برد...»
قرآن وقتی جریان سفر حضرت موسی(ع) و یوشع بن نون وصی حضرت و همچنین جریان زنده شده ماهی را بازگو میکند، از زبان یوشع خطاب به حضرت موسی عرض میکند که جریان زنده شدن ماهی را فراموش کردم؛ قرآن شیطان را عامل فراموشی میخواند، با اینکه فراموشی از نوع طبیعی باشد. حتی برخی مفسّران معتقدند: فراموشی در انسان از اموری است که خدا در اصل خلقت آن را در اختیار شیطان قرار داده است.[40]
اصولاً سلاح شیطان برای گمراه کردن و وادار کردن مردم به فراموشی از یاد خداوند و به طور کلّی فراموش کردن خیر و مصلحت بندگان، همان نفوذ و تأثیر او در وجود انسانها از طریق انگیزه و شهوات خودشان بوده که اساساً این یک نقطهی ضعف در سرشت بشر است و ناشی از علاقهی طبیعی انسان به اِشباع انگیزهها و رسیدن به لذایذ دنیوی است. شیطان اصولاً از همین طریق بر همهی مسلط میشود؛ یعنی ابتدا خواستههای مختلفی را در وجود بشر میانگیزد و بعد به دنبال آن کشانده و در نتیجه از یاد خدا بازمیدارد.[41]
عامل بعدی که زمینهساز برای فراموشی در قرآن ذکر شده، زیاد بودن نعمتهای مادی و غرق شدن است:[42]
«قالُوا سُبْحانَكَ ما كانَ يَنْبَغي‏ لَنا أَنْنَتَّخِذَ مِنْ دُونِكَ مِنْ أَوْلِياءَ وَ لكِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَ كانُوا قَوْماً بُوراً»[43]
«(در پاسخ) مى‏گويند: منزّهى تو! براى ما شايسته نبود كه غير از تو اوليايى برگزينيم، ولى آنان و پدرانشان را از نعمتها برخوردار نمودى تا اينكه (به جاى شكر نعمت) ياد تو را فراموش كردند و تباه و هلاك شدند.»
مشرکان بجاى اينكه رازق اين نعمتها را بشناسند و به شكر و طاعتش پردازند، در گرداب غفلت و غرور فرو رفتند، خدا و روز قيامت را به دست فراموشى سپردند. بنابراین زندگى مرفه براى جمعيتى كم ظرفيت و‏ سست ايمان، از يك سو "غرورآفرين" است؛ چراكه وقتى به نعمت فراوان برسند، خود را گم کرده و خدا را فراموش مى‏نمايند، حتى گاه فرعون‏وار كوس"انا رب الاعلی" مى‏زنند! و از سويى ديگر دنبال آزادی مطلق بوده و هيچ محدوديتى در كامجويى از لذائذ دنیوی ندارند، و تمام قيد و بندهايى که از قبيل حلال، حرام، مشروع و نامشروع آنها را از رسيدن به اهدفشان منع میکند، کنار گذاشته و نمى‏خواهند در برابر قوانين و مقررات دينى سر تعظيم فرود آورند و روز حساب و جزا را بپذيرند. ضمنا در آيهی شریفه بر مرفه بودن زندگى نياكان آنها نيز تكيه شده؛ زيرا هنگامىكه انسان از كودكى در ناز و نعمت پرورش بیابد، طبيعى است كه ميان خود و ديگران جدايى و امتياز میبيند و به آسانى حاضر نیست که منافع مادى و زندگى مرفه خود را از دست بدهد.[44]